25 września 2024 roku weszła w życie Ustawa o ochronie sygnalistów, która zmienia funkcjonowanie organizacji zatrudniających co najmniej 50 pracowników. Przepisy ustawy obejmują zarówno sektor prywatny, jak i publiczny, a jej celem jest stworzenie bezpiecznych warunków dla osób zgłaszających nieprawidłowości w miejscu pracy. Ustawa pozwala nie tylko chronić sygnalistów przed działaniami odwetowymi, ale także zapewnia anonimowość i wsparcie.
Sygnalista – kto to jest?
Sygnalista (z ang. whistleblower) to osoba, która zgłasza nieprawidłowości, działania niezgodne z prawem lub standardami etycznymi, a które występują w związku z pracą. Może to dotyczyć zarówno naruszeń w obrębie procedur wewnętrznych organizacji, jak i łamania przepisów prawa, korupcji czy zagrożenia dla życia, bezpieczeństwa pracowników lub środowiska.
Rola sygnalisty w organizacji
Sygnaliści działają w dobrej wierze w oparciu o swoje obserwacje lub dostępne informacje. Ich działania mają przede wszystkim charakter prewencyjny – odpowiednio wczesna identyfikacja problemu pozwala organizacjom minimalizować zagrożenia lub zapobiegać eskalacji problemu.
Pozostała część artykułu znajduje się pod materiałem wideo:
Warto zaznaczyć, że sygnaliści, informując o oszustwach lub nieprawidłowościach, potencjalnie narażają się na ryzyko osobiste. Dlatego jednym z kluczowych celów ustawy jest zapewnienie ochrony osobom zgłaszającym nieprawidłowości, tak aby nie ponosiły one żadnych negatywnych konsekwencji swoich działań.
Jakie są prawa sygnalistów?
Zgodnie z Ustawą z dnia 14 czerwca 2024 r. o ochronie sygnalistów, która weszła w życie 25 września 2024 r., osoby zgłaszające naruszenia prawa w kontekście związanym z pracą są objęte szeregiem praw mających na celu ich ochronę i wsparcie. Kluczowe z nich to:
- Ochrona przed odwetem
Pracodawca nie może podejmować działań, które mogłyby negatywnie wpłynąć na sytuację zawodową sygnalisty – zwolnienie, obniżenie wynagrodzenia czy utrudnianie awansu są prawnie zabronione. To kluczowy element wspierający odwagę w zgłaszaniu problemów. - Zachowanie poufności
Tożsamość sygnalisty jest chroniona, co oznacza, że informacje umożliwiające jego identyfikację nie mogą być ujawniane bez jego zgody, z wyjątkiem przypadków przewidzianych w ustawie. - Różne ścieżki zgłaszania problemów
Osoby zgłaszające mają możliwość skorzystania z procedur wewnętrznych w swojej organizacji lub zgłoszenia zewnętrznego do instytucji publicznych, takich jak Rzecznik Praw Obywatelskich. Dzięki temu mogą wybrać najbezpieczniejszy dla siebie sposób działania. - Prawo do uzyskania informacji o podjętych działaniach Sygnalista ma prawo otrzymywać informacje o działaniach podjętych w związku z jego zgłoszeniem.
- Wsparcie prawne
Ustawa przewiduje możliwość skorzystania z pomocy prawnej. Ten zapis ma na celu zwiększenie bezpieczeństwa psychologicznego sygnalisty oraz budowanie zaufania do procedury zgłoszeń.
Jakie obowiązki pracodawców wynikają z Ustawy o sygnalistach?
Ustawa o ochronie sygnalistów zobowiązuje pracodawców zatrudniających co najmniej 50 pracowników (bez względu na rodzaj zawartej z nimi umowy cywilno-prawnej) do przygotowania i wdrożenia procedury zgłoszeń. Procedura powinna zawierać szczegóły dotyczące ścieżki przyjmowania i rozpatrywania zgłoszeń oraz udostępnić takie kanały komunikacji, które umożliwią anonimowe zgłoszenie zaobserwowanych nieprawidłowości. Następnie zgłoszenia należy zamieścić w odpowiednim rejestrze zgłoszeń, co pozwoli śledzić postępy w sprawie.
Jakie nieprawidłowości może zgłosić sygnalista?
- Złamanie przepisów prawa (np. pranie pieniędzy w ramach działań organizacji, zmowy cenowe);
- Korupcja i nadużycia finansowe (wręczanie lub przyjmowanie łapówek przez pracowników firmy);
- Zagrożenie dla życia i zdrowia pracowników (zatajanie wypadków przy pracy lub brak zgłaszania ich odpowiednim instytucjom czy też brak odpowiednich szkoleń BHP, niesprawny sprzęt ochronny);
- Niewłaściwe traktowanie pracowników (mobbing, zastraszanie lub dyskryminacja w miejscu pracy);
- Zagrożenie dla środowiska (nielegalne składowanie odpadów przemysłowych, zrzuty toksycznych substancji do wód lub gleby);
- Manipulacje wewnętrzne (fałszowanie wyników finansowych w celu wprowadzenia w błąd udziałowców);
- Nieprzestrzeganie regulacji przewidzianych dla danego sektora (np. fałszowanie dokumentacji pacjentów w sektorze medycznym lub niewłaściwa weryfikacja klientów w ramach procedur przeciwdziałania praniu pieniędzy (AML) w sektorze bankowym);
- Naruszenia ochrony danych osobowych (udostępnianie danych klientów bez ich zgody).
Ustawa o ochronie sygnalistów – dlaczego tak ważna?
Historia wskazuje, że gdyby nie sygnaliści tacy jak Frances Haugen, Jeffrey Wigand czy Erin Brockovich zdrowie i bezpieczeństwo wielu osób byłoby zagrożone. Frances Haugen ujawniła, jak media społecznościowe ignorowały negatywny wpływ swoich algorytmów na użytkowników. Jeffrey Wigand zdemaskował działania przemysłu tytoniowego, które świadomie zwiększały uzależniający charakter swoich produktów. Erin Brockovich, dzięki swojej determinacji, pomogła społeczności dotkniętej zanieczyszczeniem wody toksycznymi substancjami.
Te przykłady są dowodem na to, jak ważne jest, by organizacje i prawo wspierały sygnalistów, zapewniając im bezpieczeństwo i przestrzeń do działania. Ich zgłoszenia pomagają naprawiać błędy, ale również minimalizują ryzyko poważniejszych problemów w przyszłości, takich jak korupcja, naruszenia prawa czy zagrożenie dla środowiska i zdrowia ludzi.
Przeczytaj również: